ενώ το κοινό γελάει ολοένα περισσότερο

Όλοι μας έχουμε παίξει κάποτε με το διάβολο που βγαίνει απ' το κουτί του. Τον πατάμε, σηκώνεται πάλι όρθιος. Τον σπρώχνουμε πιο μέσα, αναπηδά πιο ψηλά. Τον πιέζουμε γερά κάτω απ' το καπάκι του και πολλές φορές τινάζει ψηλά τα πάντα. Δεν ξέρω αν αυτό το παιχνίδι είναι πολύ παλιό, αλλά το είδος της διασκέδασης που περικλείει είναι ασφαλώς πανάρχαιο. Είναι η σύγκρουση δυο πεισμάτων από τα οποία το ένα, καθαρά μηχανικό, καταλήγει συνήθως να υποταχθεί στο άλλο, το οποίο διασκεδάζει. Η γάτα που παίζει με το ποντίκι, που το αφήνει κάθε φορά να ξεφύγει σαν ελατήριο για να το σταματήσει έπειτα μ' ένα χτύπημα της πατούσας της, διασκεδάζει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. 

Ας περάσουμε τώρα στο θέατρο. Θα πρέπει ν' αρχίσουμε από το θέατρο Γκινιόλ, τις μαριονέτες. Όταν ο επιθεωρητής προχωρεί στη σκηνή, δέχεται αμέσως, όπως πρέπει, μια μπαστουνιά που τον ζαλίζει. Συνέρχεται, ένα δεύτερο χτύπημα τον σωριάζει κάτω. Καινούργιο ξαναζωντάνεμα, καινούργια τιμωρία. Με τον ομοιόμορφο ρυθμό του ελατηρίου, που συσπειρώνεται και εκτινάσσεται, ο επιθεωρητής πέφτει κάτω και σηκώνεται, ενώ το κοινό γελάει ολοένα περισσότερο. 

Ας φανταστούμε τώρα ένα μάλλον ηθικό ελατήριο, μια ιδέα που εκφράζεται, που καταστέλλεται και που πάλι εκφέρεται, ένα κύμα λέξεων που εξαπολύεται, που το σταματούν και πάντα ξαναεκφέρεται. Θα έχουμε πάλι την εικόνα μιας δύναμης που πεισμώνει και ενός άλλου πείσματος που την αντιμάχεται. Αυτή όμως η εικόνα θα έχει χάσει την υλικότητά της. Δεν θα είμαστε πια στις μαριονέτες· θα παρευρισκόμαστε σε μια αληθινή κωμωδία.

Henri Bergson, "Το Γέλιο", Εξάντας 1998 (μετάφραση Βασίλης Τομανάς)